Over "veenlijken" en veenhout

Dziepie, Aquarianen Gent

Op 17 mei 2007 organiseerde Aquarianen Gent een "interclubuitstap" met de bedoeling om "kienhout" in te zamelen. Het kienhout of veenhout moet hoofdzakelijk dienen om onze aquaria, opgesteld tijdens Aquariana 2007, te decoreren.

Kienhout is het product van de houtresten die eeuwen geleden in moerassige grond zijn terechtgekomen. Dit hout komt aan de oppervlakte in gebieden waar men aan turfwinning doet. De termen kienhout en veenhout betekenen in wezen hetzelfde.

Wat is nu een veen? Veen is een natte, zuurstofarme en sponsachtige grondsoort, die is opgebouwd uit dood plantaardig materiaal. In gedroogde vorm staat het bekend als turf. In het noordoosten van Nederland, in de provincie Drente en ook over de Duitse grens treft men nog grote stukken veenmoeras aan. De plaatsnamen in deze regio verwijzen veelal naar dit geografisch fenomeen, denken we maar aan Herenveen, Hoogeveen, Vinkeveen, Veendam enz...

Zo'n 5500 jaar geleden vormden zich Europa grote veenmoerassen. Ook in België hebben we veengebieden, denken we maar aan de Hoge Venen in de provincie Luik. Ter hoogte van de provincie Drente in Nederland vormde zich een groot aaneengesloten veengebied dat men de "Bourtganger Moor" noemt. Dit gebied waarvan nu nog maar enkele stukken overblijven, strekte zich uit tot over zowat gans het huidige noordoostelijke gedeelte van Nederland tot een stuk over de huidige grens met Duitsland. De veenmoerassen die men her en der in Europa nog aantreft, zijn ontstaan doordat circa 5500 jaar geleden het klimaat vochtiger werd en grote gebieden bos overstroomden.

Tijdens de droge periodes tussenin was er weer bosgroei mogelijk, maar bij de volgende vochtige periode kwamen de bossen weer onder water te staan. Tussen het andere plantafval die het moeras bevat, bevinden zich ook boomresten; deze kwamen pas terug naar boven bij het "turfsteken" (turfwinning). Dankzij het vochtige milieu waarin het hout terecht kwam, werd het eeuwenlang bewaard. Eigenlijk kunnen we dus stellen dat de decoratie in onze aquaria eeuwenoude fossielen zijn. Er wordt echter meer dan fossiel hout gevonden in deze moerassen.

Tijdens de steen- en ijzertijden in West-Europa, werden rituele menselijke offers gebracht, de slachtoffers werden vervolgens in de veenmoerassen begraven. Archeologen hebben al verschillende gemummificeerde lichamen gevonden in de diverse Europese moerassen. Het veenbiotoop leent zich uitstekend om lijken, waar men vanaf wil, te laten verdwijnen. Vele moordzaken bleven gedurende eeuwen onopgelost, omdat men de lijken in het moeras dumpte en daarmee ook het bewijs dat er een moord is gepleegd! Vooraleer men kan bewijzen dat er een moord is gepleegd, heeft men nog altijd eerst een lijk nodig!

De moerassen waren slechts toegankelijk door mensen die de streek kenden, anderen liepen groot gevaar om zelf lijk te worden indien ze er zich toch in begaven. Deze moerassen waren bezaaid met veel verraderlijke plekken, waar uiterst gevaarlijk drijfzand lag. Het is dan ook geen wonder dat men de stoffelijke resten van de slachtoffers nooit terugvond. Ook bij het turfsteken, wat al in de vroege middeleeuwen werd beoefend, werden regelmatig zulke "veenlijken" gevonden. Veenlijken zijn eigenlijk gemummificeerde stoffelijke overschotten van mensen of dieren. De mummies kwamen op dezelfde manier tot stand als het kienhout. De lichamen werden opgezogen in het slik, zodanig dat er geen zuurstof meer aan kon, op die manier kon ook geen verrotting optreden.

De turfwinning in Noord-Holland hield op te bestaan rond de tweede helft van de 19de eeuw, de brandstof "turf" werd toen vervangen door andere brandstoffen, o.a. steenkool. Ondertussen zijn er veel restanten uit de oudheid, zoals werktuigen en menselijke resten teruggevonden. Deze zijn te bezichtigen in diverse musea verspreid over gans Europa. De afbeelding toont ons het gemummificeerde overblijfsel van "Rooie Franz" dat gevonden werd in 1900 in het Bourtganger Moor. Rooie Franz is te bewonderen in het Nedersachsischer Landemuseum te Hannover (Duitsland). Ook in het Veenkoloniaal museum te Veendam, kan je de geschiedenis van de veenmoerassen en turfwinning bewonderen.

Net over de Duitse grens wordt er nog aan turfwinning gedaan, de gewonnen turf wordt nu meestal aangewend in de tuinbouw. In de moderne turfwinning worden de houtresten als afval beschouwd, meestal wordt het mechanisch van het eigenlijke turf gescheiden en vervolgens verpulverd. Het houtafval wordt eerst op stapels gelegd, vooraleer het machinaal verpulverd wordt.
In deze stapels vinden we mooie decoratieve stukken voor ons aquarium. Ook op de ontginningsweiden vinden we veel houtresten die kris kras verspreid liggen. De exemplaren die in het veld gevonden worden zijn meestal nog vochtig en gemakkelijker in te wateren.

Waarvoor is kienhout nu zo nuttig in het aquarium?
In de eerste plaats kan je er zeer mooie decoratieve houtpartijen mee creëren. Veel van onze vissen komen uit tropische rivieren met bosrijke oevers; deze rivieren stromen door o.a. de Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Aziatische regenwouden. In deze rivieren liggen stapels houtafval, waartussen de vissen zich schuilhouden. Naast schuilplaatsen en decoratie, zijn de houtpartijen ook geschikt als afzetsubstraat voor de zogenaamde substraatbroedende vissen.

Talrijke dwergcichliden zetten hun eieren af op kienhout, het legsel wordt daarna met man en macht door het broedend paartje verdedigd tegen predatoren. Met een beetje fantasie kunnen we prachtige vivaria creëren met behulp van kienhout en beplanting. Men kan ook Javamos of Javavaren vasthechten op een stuk kienhout en het geheel kan vervolgens uitgroeien tot een prachtige blikvanger in het aquarium.

Kienhout heeft nog een andere niet te onderschatten eigenschap, het bevat veel looizuren die langzaam in het water terecht komen. Deze looizuren zorgen ervoor dat het water op natuurlijke wijze wordt aangezuurd. Tropische vissen die uit het zogenaamde zwartwater (*) gebieden komen of uit andere milieus met een lage pH, voelen zich daarin opperbest. Het looizuur kleurt ons aquariumwater bruin. Sommigen onder ons zien dit niet graag en filteren over houtskool kan hier een oplossing bieden. Ik ben echter van mening dat het lichte bruinkleuren van het water bijdraagt tot een natuurgetrouwe aanblik van het aquarium. Voor zover het bruine water geen hindernis vormt voor de plantengroei (veroorzaakt door gebrek aan licht), kan ik daar gerust mee leven.

(*) Zwartwater treft men aan, in de bosrijke gebieden waardoor de Amazone zich een weg baant. De term "zwartwater" komt voort van het verschijnsel dat het water bijna letterlijk zwart kleurt, enerzijds door het slib en anderzijds door de vele looizuren die opgelost worden in het water. De zuurgraad van deze biotopen zakt tot waarden van pH 4 en lager. In het Amazonebekken zijn deze biotopen de habitat van ondermeer discusvissen (Symphysodon discus) en neonvisjes (Paracheirodon innesi).

Indien je het kienhout gebruikt als decoratie in aquaria bevolkt met cichliden, afkomstig uit het Tanganyika- of Malawimeer in Afrika, mag je niet overdrijven met grote hoeveelheden, tevens dien je de zuurgraad nauwlettend in het oog houden! De vissen uit deze biotopen kunnen enkel in alkalisch water worden gehouden. Hier zal men regelmatig water moeten verversen met het min of meer harde water uit de kraan.

Opgelet! Niet alle hout dat in de aquariumzaken en op ruilbeurzen wordt aangeboden onder de noemer kienhout is het dat werkelijk! Er wordt dikwijls versteend hout aangeboden, dat echter als decoratie en/of afzetsubstraat evenzeer dienst doet. Dit laatste zuurt uiteraard het water niet aan en is meer aangewezen voor het gebruik in aquaria met cichliden die van harder water houden.

In de vroege ochtend, om 6h15, stonden de eerste modderploeteraars al klaar. Iedereen had een passende plunje aangetrokken dat geschikt is om een modderbad te doorstaan. Sommigen zagen eruit als loze vissertjes met grote liesbotten. Zelf had ik zoals de meesten nog een tweede stel kleren bij om achteraf de auto niet al te veel te vervuilen. We hadden afgesproken op de parking onder de E40 op de Brusselsesteenweg te Lederberg. Zoals ik al zei, het was een "interclubuitstap" en naast alle deelnemende Gentse Aquarianen waren de mensen van Scalaar Torhout ook al op post.

Om 7h15 vertrokken we in karavaan vanuit Gent, richting Nederland via Antwerpen. Er werd een tussenstop gehouden op de parking van een benzinestation in Kruibeke, waar de mannen (en vrouwen) van Atlantis Beveren en van Siervis Wetteren zich bij de colonne aansloten. De nu complete karavaan vertrok dan naar de eindbestemming, de grens van Noord-Holland en Duitsland. Op de afbeelding krijg je een idee van de omvang van de karavaan. In totaal waren er 25 deelnemers, met bestelwagens en auto's met of zonder aanhangwagen. Ter hoogte van Utrecht werd een tweede stop ingelast om de benen te strekken en een stevig ontbijt met koffie te nuttigen. Vervolgens werd de tocht verder gezet tot aan de eindbestemming.

Wij kwamen aan op een zogenaamde turfweide en het kienhout lag er voor het rapen. De Belgische invasie op Duits grondgebied werd ingezet (in het verleden was het ooit omgekeerd) met een aanval op de turfweide en er werd een boel kienhout ingezameld. Uw reporter van dienst had het toen erg druk met het nemen van foto's en het maken van notities. Het zware werk liet ik voor een groot stuk over aan de andere deelnemers.

Op de middag werden de boterhammen en sandwiches bovengehaald en er werd met z'n allen gezellig geluncht. De dames van Skalaar Torhout hadden voor hun mannen een heuse picknick klaargemaakt en de mannen hadden voor de gelegenheid een flesje jenever meegebracht (ook uw reporter kon het niet laten om eens te proeven).

In de namiddag trokken we met z'n allen nog naar een andere weide, waar we een berg kienhout aantroffen. Ook daar werd duchtig ingezameld en alle deelnemers konden in de namiddag tenslotte vertrekken met een mooie voorraad. Dit alles belooft voor onze tentoonstelling, de ruime keuze uit grillige stukken kienhout zal ons helpen om onze aquaria zoals gewoonlijk tot echte juweeltjes te maken.

Het weer zat mee en het was een mooie productieve uitstap. Op de terugweg was iedereen moe, maar voldaan. Sommigen onder ons hadden gesleurd met stukken kienhout die even groot waren of zijzelf, vandaar! Weer eens een gebeurtenis die vrienden dichter bij elkaar bracht, niet alleen in eigen rangen, maar ook met mensen uit bevriende verenigingen.

Dergelijke interclub gebeurtenissen zouden meer moeten georganiseerd worden, het is een verrijking voor deelnemers en ook voor de hobby. Aquaristiek houd meer in dan visjes in een "bakske steken", de nevenactiviteiten, georganiseerd door de vele verenigingen van de BBAT (Belgische Bond voor Aquarium en Terrariumhouders) dragen bij tot een betere kennis van zaken, maar vooral tot vriendschap.